Görünmez El
Adam Smith’in Milletlerin Zenginliği başlıklı eserde geliştirdiği Görünmez El prensibine göre piyasaların mükemmel işlediği bir ekonomide, tüketiciler ve üreticiler kendi kişisel çıkarlarını maksimize edecek biçimde davrandıklarında, hiç amaçlanmadığı halde toplumsal çıkar da maksimize edilir, toplam refah da artar. Bu ise işsizliğin olmamasını içerir.
1.1 Peki Görünmez El Nasıl Çalışır?
Görünmez El’in çalışması için insanların bazı güdülerle hareket etmesi gerekiyor. Bu güdüler temelde aşağıdaki dört başlıkla açıklanabilir.
Özel Mülkiyet ve Miras Hakkı: Bireylerin sahip oldukları malları koruma ve artırma isteğini artırır. İnsanların daha çok çalışmasını ve üretmesini sağlar.
Arz ve Talep: Tüketiciler faydalarını maksimize etmeye çalışırken; üreticiler de maliyetlerini minimize edip kârlarını maksimize etmeye çalışıyorlar. Yani tüketiciler daha düşük fiyata daha çok ürün talep ederken, üreticiler ise daha yüksek fiyata daha çok ürünü arz ederler. Üreticinin arzı ve tüketicinin talebinin eşitlendiği yerde denge fiyatı oluşur ve kaynakların verimli kullanılmasını sağlar.
Rekabet: Üreticilerin daha düşük maliyette ve daha iyi ürünler üretmesini sağlar. Piyasada tüketicilerin daha düşük fiyatlarda ve daha çok çeşitli ürün bulmasını sağlar.
Dağılım: Kaynaklar adaletli bir şekilde dağıtılmaz ama piyasa sayesinde kaynaklar üretim faktörlerine (emek, sermaye, toprak, girişimci, how-know) göre dağılır.
Örnek olarak telefon piyasasını ele alalım. Yeni ürünlerin piyasaya sunulması için yeni teknolojilerin geliştirilmesinin altında şirketlerin kâr elde etme güdüsü yatar. Bu da tüketicilerin teknolojik açıdan daha iyi telefonlara ve daha çok çeşitli telefonlara (tüketici zevk ve tercihlerine bağlı olarak katlanabilir, daha iyi kameralı, daha büyük ekranlı ya da daha küçük ekranlı , vb. telefonlar) erişebilmesini sağlar.
1.2 Peki Görünmez El’in Eleştirileri Nelerdir?
Görünmez El’in teoride çalışıyor olması pratikte de çalışacağı anlamına gelmiyor. Bazı dış etkenlerden teoride bahsedilmiyor. Bu bahsedilmeyen dış etkenler ise daha sonrasında Görünmez El Teorisi’ne eleştiri olarak yönetiliyor. Bu eleştirilerin başlıcaları aşağıdakiler gibidir:
Piyasa Başarısızlıkları: Piyasanın aksadığı durumlardır; kamusal mallar, dışsallıklar, doğal tekeller, eksik piyasalar ve asimetrik bilgi piyasa başarısızlıklarına örneklerdir.
Adaletsiz Dağılım: Piyasa mekanizmaları gelir dağılımındaki eşitsizlikleri gideremeyebilir.
Kısa Vadeli Üretici Kararları: Şirketlerin kısa vadede yüksek kâr istekleri, uzun vadede sosyal ve çevresel sorunlar oluşturabilir.
Görünmez El yani piyasanın kendiliğinden düzenlendiği ve her zaman en iyi sonuçları vereceği düşüncesi her zaman doğru anlama gelmemektedir. Bir yapının, piyasa başarısızlıklarını gidermek, sosyal adaleti sağlamak için müdahale etmesi gerekebilir. Bu müdahale de optimum düzeltici olmalıdır. Peki bu müdahaleler nasıl optimum düzeltici olabilirler? Teknolojiden faydalanan maliye politikalarıyla müdahaleler optimum düzeltici olabilirler. Önce maliye politikalarından daha sonra da teknolojiden bahsedelim.
Maliye Politikası
Devletin maliye politikası araçlarını kullanarak ekonomiği tam istihdama ulaşmasını sağlamak, ekonomik dalgalanmaları en aza indirmek, adil bir servet ve gelir dağılımını oluşturmak için uyguladığı politikalardır.
2.1 Maliye Politikasına Yönelik Eleştirileri Nelerdir?
– Yavaş realize olması ve verimliliği azaltıcı olması.
– Hatalı tahminlere dayalı olması halin de yanlış etkilere yol açması.
– Toplam talep üzerindeki etkisinin belirsiz ve önemsiz olması.
– Önceden bilinmeyen politikalar nedeniyle istikrarsızlığa yol açması.
– Baskı gruplarının görüşleri doğrultusunda hazırlanması.
– Geçici vergi politikaları tüketici tercihlerinin hemen değiştirmez ve bu nedenle uzun dönemde etkili olması.
– Aktif maliye politikası bütçe açıklarına ve bütçe açıklarının borçlanma ile finansmana başvurulması halinde özel sektör yatırımlarının dışlanmasına neden olması.
– Mali gelirle vergi gelirlerinin uyumlu biçimde gelişmeleri, konjonktürel dalgalanmaları hızlandırıcı etki yaratması.
– Mali sürüklenme artan oranlılık nedeniyle vergi gelirinde nispi olarak meydana gelen aşırı artışlar, ekonomik büyümeyi engeller ve maliye politikalarının etkinliğini azaltır.
– Bütçenin yalnızca bir kısmını ilgilendiren otomatik stabilizatörlerin büyük ekonomik dalgalanmaları önlemesinin zor olması.
– Ekonomiyi kendi haline bırakmanın, istikrar politikalarının amacına aykırı olması.
– Alınması gereken önlemler için önemli göstergelerini neler olabileceği önceden belirlenmelidir.
– Yasama organı, yürütme organına istikrarsızlık ortaya çıktığında karar almada gecikme olmaması için bazı yetkileri önceden veriyor olması.
Bu eleştirilerin hepsini üç ana başlıkta (Teşhis ve Tahmine İlişkin Gecikme, Uygulamaya İlişkin Gecikme, Etkilemeye İlişkin Gecikme) toplayıp son bölümde teknoloji ile nasıl optimum müdahale edilebileceğini açıklayacağım.
Yapay Zeka
Yapay zeka(AI), insan zekasını taklit etmeye çalışan ve çeşitli görevleri yerine getirebilen bilgisayar sistemleridir. Öğrenme, karar verme, problem çözme gibi insanlara özgü yetenekleri taklit edeler. Yapay zeka(AI) muazzam miktarda veriyi algoritmayı kullanarak analiz edebilir ve öğrenilen bilgiler doğrultusunda tahminler yapabilir ve kararlar verebilir. Kısaca makine öğrenmesidir.
3.1 Finansta ve Algoritmik Ticarette Yapay Zekanın Etkileri
Finansal piyasalar yüz yüze işlemlerle yerel borsalardan gerçek zamanlı faaliyet gösteren karmaşık, küresel ağlara dönüştü. Geleneksel ticarette stratejiler, insan sezgisi, analizler ve teknik göstergeler önemlidir. Finansal piyasalar küreselleştikçe ve karmaşıklaştıkça sofistike ve verimli ticaret yöntemlerinin önemi artmıştır.
Bilgisayarın gelişimiyle ve bilgisayar algoritmalarının kullanılmasıyla insan yeteneklerini aşan hız ve sıklıkta işlemler yapılabilen algoritmik ticaret
ortaya çıkmıştır. Bu gelişmenin temeli bilgisayarların büyük miktarda veriyi analiz edebilecek vaziyete gelmesinden kaynaklanır. Algoritmalar artık piyasa değişikliklerine milisaniyeler içinde yanıt verebiliyordu ve dişlileri daha etkili bir biçimde yönetmeyi sağlıyordu.
Yapay zekanın gelişmesiyle finans kuruluşları, karar alma süreçlerini geliştirmek için makine öğrenimini kullanmaya başladı. Finanstaki yapay zeka uygulamaları, algoritmik ticaretin ötesine, kredi puanlaması, dolandırıcılık tespiti, portföy yönetimine ve bir çok alana kadar uzandı. En önemli katkılarından biri süreçleri otomasyonlaştırmasıdır. Yapay zeka tarafından desteklenen finansal algoritmalar, karmaşık matematiksel modeller ve gerçek zamanlı veri analizinden yararlanarak insanların asla ulaşamayacağı sürelerde binlerce işlem yaparak küçük fiyat farklarından kâr edip daha sorunsuz piyasa operasyonları yapabiliyor. Hatta yapay zeka sadece kısa sürede karar almak dışında haberleri ve sosyal medya gönderileri gibi büyük miktarda veriyi tarayarak piyasa duygusunu ölçerek fiyat hareketlerini tahmin edebilir. Yani sadece gerçekleşen işlemleri analiz ederek değil daha gerçekleşmemiş işlemleri bile analiz ederek nokta atışı tahminler yapabilir. (Buna tahmin demek ne kadar doğruysa artık geleceği görmek diyebiliriz.)
“Yapay zeka ticaretindeki Görünmez El kavramı, otomatik algoritmalar ve yapay zeka tarafından yönlendirilen piyasa faaliyetlerinin kasıtsız ve merkezi olmayan koordinasyonu ifade eder. Bu kavram, bireylerinin kendi çıkarlarını gözetmelerinin farkında olmadan toplumun genel iyiliğine katkıda bulunduğu Adam Smith’in ünlü ekonomi teorisine paralellik gösterir. Finansal piyasalar ve algoritmik ticaret bağlamında, Görünmez El, yapay zeka sistemlerinin ve ticaret algoritmalarının genellikle kârı maksimize etme amacıyla otonom bir şekilde kararlar alması olarak ortaya çıkar. Bu algoritmalar, insan müdahalesi olmadan önceden tanımlanmış kurallara, geçmiş verilere ve gerçek zamanla piyasa bilgilerine dayanarak çalışır.”
Ancak yapay zekanın finans sektöründeki eksik yanlarını ve risklerini sıfıra indirmemiz gerekiyor. Bunları yapay zekanın dezavantajları başlığı adı altında bahsedeceğim.
3.2 Yapay Zekanın Dezavantajları
Yapay zekanın eksik yanları ve riskleri olduğunu söyleyen insanlar var. Bu insanların yaptığı eleştirileri inceleyerek yapay zekanın dezavantajlarını aşağıdaki başlıklar altında toplayıp açıkladım.
Merkeziyet: Yapay zeka ve algoritma kesinlikle merkeziyetsiz olmalıdır. Bu kadar büyük bir gücün merkezi olması sakıncalıdır. Bu güce sahip olanlara her
şeyi yapabilme gücü verir bundan dolayı kesinlikle merkeziyetsiz bir sistem olmalıdır.
Etik, Adalet ve Şeffaflık: Etik hususlar, bu algoritmaların belirli grupları veya bireyleri haksız yere dezavantajlı duruma düşürmemesini sağlamalıdır. Şeffaf ve adil olmalıdır.
Düzenleyici Yönergeler: Dünya çapında etik standartlara, tüketici korumasına ve piyasa istikrarına uyulmasını sağlamak için denetim yapılmalıdır.
Veri Gizliliği ve Güvenliği: Büyük miktarda veri işlenmesini içerdiği için etik hususlar içerisinde müşteri verileri korunmalıdır ve kullanılacak olan veriler de uygun bir biçimde kullanılmalıdır.
Finans Sektöründe İş Kaybı: Finansal sürecin otomasyona geçmesi veri analizi gibi sektörlerde iş kayıplarına yol açabilir ama aynı zamanda da finans sektöründeki yetenekli çalışanlar için rekabetin artmasına da yol açar ve yeni iş olanakları da sağlayabilir.
3.3 Yapay Zekanın Avantajları
Yapay zekanın dezavantajlarından çok avantajları vardır. Bunları aşağıdaki başlıklarla açıkladım.
Veri Analizi ve Gelişmiş Karar Alma: Yapay zeka hızlı bir şekilde çok miktarda veriyi işleyebilir hatta haberleri, geçmiş verileri, piyasa duyarlılığını ve çeşitli diğer faktörleri analiz edebilir. Böylece yatırımcıların daha iyi kararlar almasını sağlar.
Sürekli İzleme: Yapay zeka yorulmadan 7/24 analizlerini yapabilir. Yatırımcılar uyurken bile kâr sağlayabilir ya da zararı engeller.
Duygu Analizi: Yapay zeka haberleri, makaleleri, sosyal medya gönderilerini ve insanların geçmiş davranışlarını analiz ederek piyasa duygusunu ve kamuoyu algısını tahmin edebilmesi farklı bakış açıları sağlayabilir.
Tahminde Kesinlik: Yapay zekanın veri işleme yeteneği yaptığı tahminleri adeta geleceği göstermesi yatırımcılara rekabette büyük bir avantaj sağlayabilir.
İşlem Maliyetlerinde Azalma: Yapay zeka ve teknolojinin getirdiği otomasyonlaşma sayesinde insan müdahalesine duyulan ihtiyaç azalmıştır. Bu da maliyetleri azaltır.
Verimlilik: Yapay zeka piyasa değişiklilerine ve fırsatlarına hızlı tepki verebildiği için piyasa verimliliğine katkı sağlar. Toplam faydayı artırır.
Risk Yönetimi: Yapay zeka risk yönetiminde mükemmeldir çünkü nokta atışı tahminler yapabilir. Böylece yatırımcılara korunma stratejileri önerebilir.
Portföy Çeşitlendirmesi: Yapay zeka, çok fazla veriyi analiz ederek varlıkların çeşitlendirildiği portföyler oluşturarak portföy tahsisini optimize edebilir.
Yapay zekanın bireylerin kendi çıkarlarını gözetmelerinin farkında olmadan toplumsal refahı artıcı olduğunu belirten Adam Smith’in ünlü ekonomi teorisi olan Görünmez El ile paralellik gösterip finansal sektörde kullanılması hafifle alınmamalıdır. Çünkü yazımın başlarında da belirttiğim gibi Görünmez El teorisinde müdahelenin gerektiği durumların olduğunda bahsetmiştim. Yapay zekanın finans sektöründeki varlığı da aslında piyasaya optimum müdahaledir. Şimdi de ekonomiye yapay zekanın yardımıyla optimum müdahaleyi maliye politikalarıyla nasıl yapabileceğimizi anlatayım.
Maliye Politikaları ve Yapay Zeka
Maliye politikalarını yapay zekanın yardımıyla daha etkin bir şekilde kullanabiliriz. Yani optimum müdaheleyi gerçekleştirilebiliriz. Peki nasıl? Bunu maliye politikalarının eleştirilerini yapay zekayla nasıl giderebileceğimizi göstererek anlatacağım.
4.1 Teşhis ve Tahmine İlişkin Gecikme
Ekonomide istikrarsızlığın çıktığı zamanda, bu istikrarsızlığı önlemek amacıyla ekonomiyi yönetenlerce harekete geçme kararının alınması arasındaki gecikmeye, teşhis ve tahmine ilişkin gecikme denir. Yapay zekanın yardımıyla bu sorun tamamen çözülebilir. İlk sorun verilerin yayınlanmasının gecikmeli olmasıdır ve yapılan tahminin yanlış olmasıdır. Yapay zekanın en iyi yaptığı şey ise çok sayıda veriyi çok hızlı bir şekilde analiz edip nokta atışı tahmin yapmaktır. Yani yapay zeka ekonomideki verileri anlık analiz edip eksikliği tespit edebilir ve kişisel değer yargıları ve çıkar çatışması olmadan nokta atışı tahmin yapabilir.
4.2 Uygulamaya İlişkin Gecikme
Bir istikrarsızlık sonrasında maliye politikası uygulaması için harekete geçme kararı ile uygulamaya konulma arasındaki gecikmeye, uygulamaya ilişkin gecikme denir. Eğer maliye politikasını uygulama yetkisini tamamen
yapay zekaya bırakırsak bu sorun çözülür. Zaten yapay zeka anlık veriyi işleyip, eksiklikleri bulmuş ve geleceğe yönelik tahmini yapmıştı. Bundan sonra yapay zekanın daraltıcı maliye politikasını ya da genişletici maliye politikasını nasıl uygulayacağını denetleyecek başka bir yapay zekayla hatayı sıfıra indirebiliriz. Böylece yeni harcama programı için hazırlık yapma gereksinimi süre bakımından neredeyse ortadan kalkar.
4.3 Etkilemeye İlişkin Gecikme
Bir önlemin uygulamaya konulduğu zaman ile ekonomide etkisini gösterdiği zaman arasındaki bir süreye, etkilemeye İlişkin gecikme denir. Bu süre maliye politikası uygulamasını etkisiz kılabilmektedir. Aslında bu sorun çözümü en basit olan sorundur çünkü yapay zekanın yardımıyla uygulanan maliye politikasının etkilerini yine yapay zekanın anlık veri işleme özelliğiyle özel sektörün verdiği tepkiyi ölçüp uygulanan maliye politikasının etkili ya da etkisiz olduğunu tespit edebiliriz. Eğer uygulanan maliye politikası etkiliyse sıkıntı yok ama etkisiz ise maliye politikası etkili olana kadar yapay zeka bu süreci tekrar edecektir.
Sonuç
Yapay zekanın kullanımı maliye politikalarının tam etkin olmasını sağlayacaktır. Bence bu konuda artık hemfikirizdir ama yapay zekanın Adam Smith’in Görünmez El’i olup olmadığını tartışabiliriz. Bence yapay zeka Adam Smith’in Görünmez El’idir çünkü yapay zeka toplam faydayı artıracak bir teknolojidir. Görünmez El teorisinde de toplam fayda artışının olacağı bahsedilmektedir. Bu yazıya gelecek eleştirilerin Adam Smith’in ekonomiye, piyasaya müdahale edilmeden toplam refahın artacağını söylediği ama benim tam tersine tamamen müdahaleci bir ekonomi, piyasa yarattığım üzerinden gelecektir.
Unutulmamalıdır ki ekonomiye, piyasaya müdahaleler olmasa uzun vadede dünya üç beş şirketin arka bahçesi haline gelir. Zaten yapay zekaya karşı en büyük eleştirim merkezi olmasıdır. Eğer yapay zeka merkeziyetsiz olmazsa yani merkezi olursa bir veya birkaç şirket tarafından kullanılırsa Dünyanın ve tüm dünyanın geleceği yapay zekayı kontrol edenlerin insafına kalır. Endişelerimde haklı olduğumu kanıtlayacak örnekler vermem gerekirse şu an Apple’ın beyin sinyallerini algılayan AirPods’un telifini alması ve artık sen zikretmeden bile senin fikirlerini algılayabilecek teknolojiye şu an sahip olmaları ya da İngiltere’de yapay zekanın yardımıyla gri sincapların ormanda insansız hava araçları ile bulup kısırlaştırıcı mama verilerek soyu tükenmekte olan kahverengi sincaplara da olumlu yardımlarda bulunarak gri sincapların
popülasyonunun azaltılması ve kahverengi sincapların popülasyonunun arttırılması ne kadar iyi örnekler olarak gözükse de aslında çok korkutucu örneklerdir. Düşünsenize kafanıza çip bile takılmasına gerek kalmadan sizin düşüncelerinize erişebilen ve iktidarın fikirlerine muhalif olanların ya da tehlike arz eden insanların sadece düşündükleri için hapsedildiği ya da yok edildiği bir dünyada yaşadığınızı. Belki de şu an o dünyada yaşıyoruzdur.
Bunun önüne geçebilecek tek şey merkeziyetsizliktir. Merkeziyetsizliğe ise şu an sadece blockchain teknolojileriyle ulaşabiliriz…
Ahmet Hasan Altıntaş